Podmiot prawa autorskiego
Art. 8.
1. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej.
2. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwi-doczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utwo-ru.
3. Dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku – właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.
Art. 9.
1. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wiel-kości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielko-ści udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej.
2. Każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców.
3. Do wykonywania prawa autorskiego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współtwór-ców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka uwzględniając interesy wszystkich współtwórców.
4. Każdy ze współtwórców może dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia prawa au-torskiego do całości utworu. Uzyskane świadczenie przypada wszystkim współ-twórcom, stosownie do wielkości ich udziałów.
5. Do autorskich praw majątkowych przysługujących współtwórcom stosuje się od-powiednio przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamko-wych.
Art. 10.
Jeżeli twórcy połączyli swoje odrębne utwory w celu wspólnego rozpowszechniania, każdy z nich może żądać od pozostałych twórców udzielenia zezwolenia na rozpo-wszechnianie tak powstałej całości, chyba że istnieje słuszna podstawa odmowy, a umowa nie stanowi inaczej. Przepisy art. 9 ust. 2–4 stosuje się odpowiednio.
Art. 11.
Autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklope-dii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do po-szczególnych części mających samodzielne znaczenie – ich twórcom. Domniemywa się, że producentowi lub wydawcy przysługuje prawo do tytułu.
Art. 12.
1. Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pra-cownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wyni-kających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
2. Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszech-nienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na roz-powszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
3. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.
1. W odróżnieniu od art. 12 § 1 pr.
aut. z 1952 r., który zajmował się tylko niektórymi utworami powstającymi w
ramach stosunku pracy, przepis art. 12 obowiązującej ustawy ma charakter
generalny. Kwestię podmiotu autorskich praw majątkowych do utworów stworzonych
przez pracowników w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy (tzw. utworów
pracowniczych) rozwiązuje abstrahując od tego, do jakiej dziedziny
twórczości utwór należy.
Komentowany przepis proponuje rozwiązanie
kompromisowe, starające się pogodzić przeciwstawne zasady:
– prawa pracy, według której
pracodawca zawłaszcza rezultaty pracy zatrudnionej osoby, oraz
– prawa autorskiego, według
której prawo autorskie przysługuje twórcy -utworu.
2. Ustawowe wyjątki od regulacji
wyrażonej w art. 12 wprowadzają:
– art. 14 (dotyczący utworów
naukowych),
– art. 74 (dotyczący programów
komputerowych).
Jest dyskusyjne, czy także po nowelizacji z dnia
9 czerwca 2000 r. art. 70 stanowi wyjątek od regulacji z art. 12. Obecnie można
bronić wykładni, że art. 12 stosuje się w pełni także do utworów
audiowizualnych powstających w ramach stosunku pracy; przy czym z reguły
wyniki wykładni na tle art. 12 w odniesieniu do tego rodzaju utworów będą
zbieżne z rezultatem interpretacji na tle art. 70 ust. 1. Ocena ta nie dotyczy
prawa do wynagrodzenia przewidzianego w art. 70 ust. 2–4, które znajduje
zastosowanie także do zatrudnionych twórców (artystów wykonawców).
O tym, czy utwory audialne podlegają
regulacji przewidzianej w art. 12, czy przewidzianej w art. 70, zadecyduje
praktyka co do ewentualnego stosowania przepisów rozdz. 6 w odniesieniu do tego
rodzaju utworów.
3. Przepis art. 12 jest przepisem o
charakterze względnie obowiązującym, a zatem jego dyspozycja znajduje
zastosowanie tylko wówczas, jeżeli strony (pracownik i pracodawca) nie ukształtują
w umowie w inny sposób autorskoprawnych aspektów dotyczących korzystania z
„utworów pracowniczych”. A zatem: „Jeżeli wykonywanie obowiązków ze stosunków
pracy ma polegać na działalności twórczej pracownika, od woli stron zależy, do
kogo należeć będą autorskie prawa majątkowe. Nieokreślenie w umowie o pracę
właściciela tych praw powoduje, że w granicach wynikających z umowy o pracę i
zgodnego zamiaru stron autorskie prawa majątkowe do tych utworów nabywa
pracodawca z chwilą ich przyjęcia (art. 12 ust. 1 pr. aut.)”; tezę tę
znajdujemy w wyroku SN – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 26 czerwca 1998 r., I PKN 196/98, OSP 1999, z. 11, poz. 207, s. 577, z
glosą T. Kuczyńskiego).
4. Kwestią kontrowersyjną i o dużym
znaczeniu praktycznym jest relacja zachodząca pomiędzy regulacją
wyrażoną w art. 12 a regulacją przewidzianą w przepisach rozdziału 5
dotyczącą przejścia autorskich praw majątkowych. Podstawowy problem, jaki się
tu nasuwa, sprowadza się do pytania: w jakim zakresie bezwzględnie i względnie
obowiązujące przepisy z rozdziale 5 stosuje się do autorskoprawnych aspektów
umów o pracę?
Na pytanie to nie znajdujemy jednoznacznej,
pełnej i zgodnej odpowiedzi w orzecznictwie. Niemniej można spotkać
stwierdzenia, że przepis art. 12 ust. 1 jest przepisem szczególnym w stosunku
do art. 41; że przepisy art. 41 (i następne), nie stosują się w zakresie
działania art. 12 (por. wyrok SN z dnia 26 czerwca 1996 r., I PKN 196/98, OSNP
1999, nr 14, poz. 454). Z drugiej strony podnoszony jest w sporze zakończonym
powołanym orzeczeniem argument, że dyspozytywny przepis art. 12 nie może
uchylać regulacji przewidzianej w art. 41, nie może kwestionować ogólnych zasad
prawa autorskiego podyktowanych funkcją ochronną.
W naszym przekonaniu przepis art. 12,
regulujący w sposób specyficzny i autonomiczny zagadnienie przejścia autorskich
praw majątkowych na pracodawcę, traktować należy jako przepis szczególny w
stosunku do art. 41 i n. Przemawia za tym fakt, że przejście praw
autorskich na pracodawcę jest tylko jednym z elementów złożonego stosunku
prawnego, jaki łączy pracownika z pracodawcą, stosunku prawnego wymagającego
odrębnego traktowania w porównaniu ze „zwykłymi stosunkami cywilnoprawnymi”, do
jakich odnosi się rozdział 5. Dodatkowego argumentu dostarcza związany z art.
12 przepis art. 13; jest on wiernym powtórzeniem regulacji występującej w
rozdziale 5 (art. 55 ust. 4), co wskazywałoby na to, że w tej konkretnej
kwestii (lecz już nie w innych) ustawodawca wyraźnie zdecydował, aby pozycja
zatrudnionego autora była analogiczna do pozycji autora tworzącego utwór poza
stosunkiem pracy. Taką też wykładnię przyjął SN w wyroku z dnia 26 czerwca 1998
r., I PKN 196/98, OSP 1999, z. 11, poz. 207, s. 577, z glosą T. Kuczyńskiego),
stwierdzając: „Nie można podzielić stanowiska skarżącego, że art. 12 ust. 1 pr.
aut. nie jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 41 tej ustawy”.
Opowiedzenie się za przedstawionym stanowiskiem
przesądza o tym, że za dopuszczalne w umowach o pracę trzeba uznać m.in.
postanowienia przewidujące, iż w trakcie trwania stosunku pracy autorskie prawa
majątkowe do wszystkich utworów pracownika lub wszystkich utworów określonego
rodzaju przechodzą na rzecz pracodawcy (odmiennie niż to stanowi art. 41 ust.
3). Pogląd ten znajduje potwierdzenie w wyroku SA w Poznaniu z dnia 20 lutego
2008 r., I ACa 87/08, LEX nr 446209. Poza tym nie jest także konieczne wyraźne
wymienienie w umowie o pracę pól eksploatacji (tak jak tego wymaga art. 41 ust.
2) po to by wywołać odpowiednie skutki prawne.
Takie podejście nie stoi jednak na przeszkodzie
żądaniu, aby umowy o pracę, wprowadzające regulację mniej korzystną dla twórcy
niż przewidziana w art. 12 i 13, były zgodne z bezwzględnie obowiązującymi
przepisami rozdziału 5. W razie zawarcia umowy o pracę, w której postanowienia
wykraczają poza treść art. 12, a więc np. przewidują, iż pracodawca nabywa
autorskie prawa do utworów powstałych poza wykonywaniem obowiązków ze stosunku
pracy lub w zakresie wykraczającym poza „cel umowy o pracę i zgodny zamiar
stron”, należy stosować (bardziej restryktywne) przepisy wspomnianego
rozdziału. W naszym przekonaniu przy wykonywaniu tych umów trzeba brać pod
uwagę postanowienia art. 44–49 i art. 56–63.
Należy poza tym przyjąć, że – jeśli umowa o
pracę nie stanowi inaczej, a wynikające ze stosunku pracy obowiązki twórcy
sprowadzają się do wykonywania działalności twórczej lub ją obejmują –
wynagrodzenie za pracę stanowi równocześnie także wynagrodzenie z tytułu
przeniesienia autorskich praw majątkowych lub zezwolenia na korzystanie z
utworu w zakresie objętym umową.
Co do relacji między art. 12 a 14 – por. uwagę 1
w kom. do art. 14.
5. Komentowany przepis ma na uwadze
tylko takie utwory, które stworzone zostały w ramach stosunków pracy.
Stosunek pracy powstaje na podstawie bądź umowy
o pracę, bądź powołania, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Stosownie
do art. 22 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.:
Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.): „Przez nawiązanie stosunku pracy
pracownik zobowiązuje się do wykonania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez
pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem”.
Przyjmuje się, że szczególnymi cechami, którymi charakteryzuje się stosunek
pracy, są:
a) obowiązek osobistego świadczenia pracy,
b) odpłatność pracy,
c) podporządkowanie pracownika przełożonym w
procesie pracy,
d) ryzyko po stronie zakładu pracy.
6. Artykuł 12 nie ma zastosowania do utworów
stworzonych na zamówienie, na podstawie umowy o dzieło lub umowy zlecenia,
a także do utworów stworzonych w ramach konkursu. We wszystkich tych
przypadkach kwestia ewentualnych uprawnień zamawiającego do eksploatowania
utworu oceniana jest w świetle przepisów rozdz. 5, które dla przejścia prawa, a
nawet udzielenia licencji, jako warunku koniecznego wymagają m.in. wyraźnego
wymienienia w umowie pól eksploatacji (por. art. 41 ust. 4), co eliminuje
możliwość ustalenia prawa korzystania z utworu przez zamawiającego na podstawie
dorozumianej woli stron.
7. Aby utwór miał „charakter
pracowniczy” i znajdowała zastosowanie regulacja przewidziana w art. 12, nie
wystarcza jakikolwiek związek łączący powstanie utworu ze stosunkiem pracy;
niezbędne jest, aby stworzenie utworu nastąpiło „w wyniku wykonywania
obowiązków ze stosunku pracy”. Innymi słowy chodzi o te przypadki, gdy
stworzenie danego dzieła należało do zakresu zadań (obowiązków) pracownika.
Obowiązki takie mogą być sprecyzowane w samej umowie o pracę, w bezpośrednich
poleceniach służbowych (jednak tylko tych, które zostały wydane w granicach
obowiązków pracowniczych danego twórcy), w układach zbiorowych i normach
wewnątrzzakładowych. Nie można w tym zakresie pomijać znanych pracownikom i
uzgadnianych z nimi planów działalności danej jednostki (zakładu), np. planów
repertuarowych, wydawniczych, redakcyjnych, programowych itp. lub planów
tematycznych, jak również innych jeszcze norm mających zastosowanie w tej
jednostce organizacyjnej, a dla pracownika posiadających charakter
obligatoryjny.
W przypadku gdy w umowie nie zostały wyraźnie
sformułowane obowiązki i oczekiwania w odniesieniu do efektów pracy twórczej
danego pracownika, należy sięgać do celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru
stron. Istotne znaczenie mają tu zwłaszcza:
a) zwyczaje przyjęte w zakładzie oraz w obrębie
danej grupy zawodowej;
b) możność hipotetycznego postawienia zarzutu,
iż niewykonanie określonej pracy twórczej stanowi naruszenie pracowniczych
obowiązków;
c) podporządkowanie twórcy względem pracodawcy
(osoby przez niego wskazanej) i respektowanie jego wskazówek, tolerowanie
ingerencji, przekazywanie do akceptacji poszczególnych wersji lub fragmentów
utworu itp.
Nie jest natomiast wystarczającą podstawą do
stwierdzania „pracowniczego charakteru” utworu (w rozumieniu art. 12)
posłużenie się w procesie twórczym urządzeniami lub materiałami należącymi do
zakładu pracy, przygotowanie utworu w czasie pracy twórcy, sfinansowanie pracy
twórczej przez zakład pracy lub udział w procesie twórczym innych osób
zatrudnionych w tym zakładzie, tolerowanie przez twórcę faktu eksploatowania
bez porozumienia z nim utworu przez zakład pracy. Okoliczność, że pracownik
naruszył w związku z kreowaniem dzieła swoje obowiązki służbowe, nie ma wpływu
– jak trafnie wskazał SN w orz. z dnia 15 lipca 1957 r., I CR 643/56, OSN 1959,
nr 1, poz. 13 – na ich uprawnienia wynikające z umowy i z przepisów ustawy.
Również w niepublikowanym orzeczeniu SN z dnia 23 lipca 1971 r., II Cr 244/71,
stwierdzono, że „fakt, iż autor opracował instrukcję w godzinach pracy, nie ma
istotnego znaczenia dla dochodzenia roszczenia odszkodowawczego związanego z
wykorzystaniem instrukcji bez zgody autora. Naruszenie obowiązków pracowniczych
nie pozbawia pracownika uprawnień wynikających z przepisów prawa autorskiego”.
8. W przypadku gdy utwór ma charakter dzieła
wspólnego i tylko część jego twórców stworzyła go w warunkach opisanych w
art. 12, dochodzi do powstania wspólności praw. Współuprawnionymi są:
pracodawca współtwórców (współtwórcy) oraz autorzy nie związani stosunkiem
pracy; przedmiotem wspólności są tylko te prawa autorskie, które na podstawie
art. 12 przysługują pracodawcy.
9. Autorskie prawa majątkowe do utworu
pracowniczego pracodawca nabywa w sposób pochodny, w drodze cessio legis,
z chwilą przyjęcia utworu. Do tego momentu (od chwili ustalenia utworu)
autorskie prawa majątkowe w całości pozostają po stronie twórcy. W konsekwencji
pracodawca nie jest w tym czasie uprawniony do korzystania z utworu w granicach
przewidzianych w art. 12.
Nabycie majątkowych praw autorskich przez
pracodawcę jest skuteczne także po rozwiązaniu umowy o pracę. Podkreśla to
wyrok SA w Warszawie z dnia 26 kwietnia 2007 r., I ACa 116/07, LEX nr 558377.
10. W świetle przepisów prawa pracy i
prawa autorskiego nie można zmusić twórcy do dostarczenia przełożonemu
utworu pracowniczego, a przez to umożliwienia podjęcia decyzji w sprawie
przyjęcia utworu i – w konsekwencji – nabycia praw autorskich. W takiej
sytuacji pracodawca może jednak wystąpić przeciwko twórcy z odpowiednimi
roszczeniami z tytułu naruszania obowiązków ze stosunku pracy. Niezależnie od
tego pracodawca może także – w naszym przekonaniu – przyjąć utwór, z
konsekwencjami prawnymi, o jakich mowa w art. 12 ust. 1, nie znając go w ogóle
lub znając tylko jego wstępne wersje. Niemniej nie może bez uprzedniej zgody
twórcy rozpowszechnić utworu. Zauważmy, że wykładnia przeciwna uniemożliwiałaby
pracodawcy nabycie praw autorskich do utworu pracowniczego w tym zakresie, jaki
przewiduje art. 12 ust. 1.
11. Przyjęcie utworu pracowniczego
następuje wraz ze złożeniem przez pracodawcę odpowiedniego oświadczenia
akceptującego utwór lub z upływem 6 miesięcy od daty dostarczenia utworu przez
twórcę, jeśli pracodawca nie zgłosił w tym terminie zastrzeżeń co do tego
utworu, nie sugerował dokonania w nim zmian, uzupełnień itp. (art. 13).
12. Pracodawca nabywa prawa autorskie do
utworu pracowniczego w zakresie wynikającym z celu umowy o pracę i zgodnego
zamiaru stron. Nabycie praw na podstawie art. 12 nie ma charakteru pełnego, nie
obejmuje całości majątkowych praw autorskich a jedynie te prawa, które służą
realizacji uzgodnionego celu umowy i zamiaru stron. Zakres przeniesienia praw
na pracodawcę określa w razie sporu sąd biorąc pod uwagę wszelkie okoliczności
sprawy.
W przypadku nieoznaczenia w umowie pól
eksploatacji, do których pracodawcy przysługują autorskie prawa majątkowe,
należy uwzględniać m.in. następujące okoliczności.
Po pierwsze, trzeba brać pod uwagę zakres
działalności pracodawcy. Sposób wykorzystania utworu jest często zdeterminowany
charakterem zakładu pracy. Na przykład w przypadku agencji reklamowej
pracodawca nabywa prawa utworu w zakresie wszystkich pól eksploatacji
określonych w art. 50 – z zastrzeżeniem wykorzystywania utworu wyłącznie w
celach reklamowych. Z kolei w przypadku np. szkoły prywatnej będzie dyskusyjne,
czy utwór pracowniczy stworzony przez nauczyciela może być eksploatowany przez
pracodawcę w szerszym zakresie niż tylko na potrzeby uczniów i nauczycieli z
tej szkoły.
Po drugie, należy uwzględniać charakter (a
ściślej ujmując: przeznaczenie) utworu. Na przykład w przypadku znaku
towarowego należy uznać, że całość praw autorskich przechodzi na rzecz
pracodawcy.
Po trzecie, istotne są znane twórcy, co najmniej
w chwili tworzenia utworu, faktyczne sposoby komercjalizacji utworów stosowane
przez danego pracodawcę.
Po czwarte, na zakres nabycia praw autorskich
przez pracodawcę wpływa „pozytywnie” związanie wynagradzania twórcy z efektami
uzyskanymi przy eksploatacji jego utworu.
Prawami nabytymi na podstawie art. 12 pracodawca
może rozporządzać na zasadach ogólnych.
13. Jak już zaznaczono (por. uwagę 4), w
świetle art. 12 zatrudnionemu twórcy nie przysługuje prawo do odrębnego
wynagrodzenia z tytułu stworzenia utworu pracowniczego i jego eksploatacji
w granicach uprawnień przysługujących pracodawcy. Naturalnie nie wyklucza to
możliwości, że zatrudnionemu twórcy przysługiwać będzie „dodatkowe
wynagrodzenie” na podstawie postanowień umowy lub szczególnego przepisu ustawy
(por. np. art. 20 ust. 2).
14. W tych sytuacjach, gdy na podstawie
art. 12 (lub umowy) pracodawcy przysługuje uprawnienie do rozpowszechniania
(publikacji, np. w formie wydania) utworu pracowniczego, należy uznać, że
twórca, przekazując pracodawcy ten utwór, co najmniej w sposób dorozumiany
wyraża zgodę na takie jego rozpowszechnianie (publikację), realizując w ten
sposób swe uprawnienie z art. 16 pkt 4.
15. Przeznaczenie utworu do
rozpowszechnienia, o którym mowa w art. 12 ust. 2, może być wyrażone w umowie w
sposób wyraźny lub też wynikać z jej celu, zgodnego zamiaru stron, przy
uwzględnieniu także charakteru utworu. Stwierdzenie istnienia takiego
przeznaczenia przesądza o dwóch istotnych prawnie konsekwencjach. Po pierwsze,
z chwilą przyjęcia utworu przechodzi na rzecz pracodawcy majątkowe prawo
autorskie do rozpowszechnienia tego utworu – w granicach określonych w art. 12
ust. 1. Po drugie, z tą samą chwilą powstaje zobowiązanie pracodawcy wobec
twórcy do rozpowszechnienia utworu; niezrealizowanie go powoduje sankcje
określone w art. 12 ust. 2.
Na szczególny problem związany z realizacją
uprawnień z art. 12 ust. 2 zwróciła nam uwagę A. Wojciechowska. Chodzi o
sytuację, w której pracodawca nie wykonujący obowiązku wskazanego w art. 12
ust. 2 przenosi prawa autorskie na osobę trzecią, ta zaś nie przystępuje do
rozpowszechniania utworu. W takich okolicznościach można przyjąć
– bądź istnienie jedynie
odpowiednich roszczeń odszkodowawczych twórcy względem pracodawcy (chroniąc w
ten sposób interesy nabywcy działającego w dobrej wierze),
– bądź – za czym się opowiadamy –
„powrót” także w tej sytuacji praw autorskich łącznie z własnością przedmiotu,
na którym dzieło utrwalono, do twórcy.
To drugie rozwiązanie, preferujące interesy
autora i przyjmujące istnienie swoistego obciążenia prawa autorskiego do utworu
pracowniczego (zbliżonego w charakterze do ograniczonego prawa rzeczowego),
choć nie ma wyraźnego oparcia w przepisach komentowanej ustawy, może być jednak
uzasadniane użyciem w art. 12 ust. 2 określenia „prawa (...) powracają do
twórcy” oraz oczywiście funkcją ochronną omawianego przepisu.
16. Ustawa nie precyzuje, w jakim
terminie od daty przyjęcia utworu pracodawca powinien przystąpić do jego
rozpowszechniania. Z przepisu art. 12 ust. 2 wynika, że chodzi tu o termin
„odpowiedni”, który musi być odrębnie (specjalnie dla każdego przypadku)
wyznaczony pracodawcy przez twórcę.
„Odpowiedniość” terminu dla rozpowszechnienia
utworu przez pracodawcę oznacza uwzględnienie specyfiki konkretnego przypadku.
Chodzi tu np. o to, czy rozpowszechnienie dotyczy działalności prasowej,
wydawnictwa książkowego lub fonograficznego, czy też działalności przemysłowej,
która wymaga na ogół dłuższego czasu do rozpoczęcia produkcji.
17. W przypadku bezskutecznego upływu
terminu (o którym mowa w art. 12 ust. 2) przewidzianego na przystąpienie do
rozpowszechniania utworu przez pracodawcę, całość autorskich praw majątkowych
do pracowniczego utworu przysługujących pracodawcy powraca do twórcy; w
konsekwencji pracodawcy nie przysługują już od tego momentu – z mocy powołanego
przepisu – żadne prawa autorskie do danego utworu. „Równolegle” z majątkowymi
prawami autorskimi do utworu pracowniczego przechodzi na rzecz twórcy również
prawo własności egzemplarza przedmiotu, na którym utwór utrwalono.
Postanowienie to stosuje się również w sytuacjach, gdy wartość materiałów
(nośników dzieła) znacznie przewyższa wartość samego utworu.
18. Jeśli strony nie postanowią inaczej,
pracodawca nabywa wraz z przyjęciem utworu także własność przedmiotu,
na którym utrwalono utwór – corpus mechanicum (art. 12 ust. 3).
Określenie „przedmiot, na którym utrwalono
utwór”, użyte w art. 12, jest tożsame z określeniem „nośnik utworu”.
Postanowienie z art. 12 w tym zakresie, w którym dotyczy własności egzemplarza
utworu, ma charakter szczególny w odniesieniu do postanowień art. 52 ust. 1 i
2, a zatem wyłącza ich stosowanie. W odniesieniu do egzemplarzy utworów
pracowniczych o cechach oryginału w pełni stosuje się przepis art. 52 ust. 3.
Omawiane pojęcie („przedmiot, na którym utwór
utrwalono”), występujące w art. 12, obejmuje swym zakresem wszelkie nośniki
dzieł pracowniczych, np. modele, matryce, klisze, rękopisy, wydruki
komputerowe, maszynopisy, a także oryginały utworów sztuk plastycznych.
Natomiast do czasu przyjęcia utworu (por. uwagę
10 w kom. do tego artykułu) kwestie własności egzemplarza, na którym utwór
utrwalono, należy rozstrzygać według ogólnych zasad przyjętych w prawie
rzeczowym, a zwłaszcza art. 192 i n. k.c., przy uwzględnieniu przepisów prawa
pracy.
19. Także w przypadku utworów pracowniczych
autorskie prawa osobiste przysługują wyłącznie twórcy. Należy jednak
uwzględniać istnienie niezależnej ochrony dóbr osobistych osób prawnych – art.
23 i 24 w związku z art. 43 k.c. – która może znaleźć zastosowanie także do
ochrony pozamajątkowych interesów zakładu pracy zatrudniającego twórcę.
20. Można przyjąć, że naruszeniem dóbr
osobistych pracodawcy jest np. zarówno nieuwidocznienie na wydanych
egzemplarzach „utworu pracowniczego” nazwy zakładu zatrudniającego twórcę,
jeśli pracodawca wyraża takie żądanie, jak i – przeciwnie – uwidacznianie
takiej nazwy, gdy pracodawca się temu sprzeciwia. Naruszanym dobrem jest tu
prawo do dobrej sławy pracodawcy i jego renoma związana z udziałem w życiu
publicznym (kulturalnym). Nie sądzimy natomiast, by na podstawie przepisów
dotyczących ochrony dóbr osobistych osób prawnych pracodawca mógł skutecznie
zakazać pracownikowi publikowania utworów bądź w ogóle (np. ze względu na
zarzucany im niski poziom), bądź w oznaczonych wydawnictwach.
21. Na marginesie omawiania regulacji
przyjętej w art. 12 wyłania się pytanie, jak kształtują się uprawnienia
pracodawcy oraz zatrudnionego twórcy do korzystania z „pracowniczych
wytworów niematerialnych” niemających cech utworu w rozumieniu komentowanej
ustawy. W istocie chodzi tu o dwa różne przypadki. Po pierwsze, należy zająć
się pomysłami, koncepcjami, metodami, ideami, wynikami naukowymi, zbiorami
informacji, które samoistnie nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego i które
nie zostały (jeszcze) zastosowane w utworach. Po drugie, chodzi tu o sytuacje,
w których wspomniane wytwory zostały wykorzystane w utworach.
Z punktu widzenia prawa autorskiego i prawa
pracy pracodawca oraz autor mogą równolegle eksploatować wspomniane
„pracownicze wytwory niematerialne” wówczas, jeśli nie zostały one jeszcze
wykorzystane w utworze. Ewentualne ograniczenia dla twórcy wyniknąć mogą np. z
przepisów ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej,
tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm., u.z.n.k. oraz z przepisów
ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych, tekst
jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228. Sądzimy nadto, lecz jest to pogląd
dyskusyjny, że – w świetle art. 23 k.c. – twórcy przysługuje pierwszeństwo
rozpowszechniania takich wytworów we własnej publikacji, chyba że:
a) zrezygnował z tego uprawnienia;
b) wiedział, że tworzy te wytwory w celu
wykorzystywania ich przez osoby trzecie;
c) upłynął nadmierny okres od ich ustalenia, a
odpowiedni utwór wykorzystujący dane wytwory nie został stworzony;
d) przemawia za tym ważny interes społeczny.
Naszym zdaniem pracodawcy przysługuje zatem – z
zastrzeżeniem uwag a–d – uprawnienie do rozpowszechniania elementów
nietwórczych występujących w nierozpowszechnionych jeszcze pracowniczych utworach.
Odpowiedź negatywna byłaby możliwa tylko wówczas, gdyby dało się konstruować na
podstawie art. 16 osobiste prawo twórcy do decydowania o publikacji także
nietwórczych składników utworu. Taka wykładnia prowadziłaby jednak do tego, że
istniałby różny przedmiot odniesienia w zakresie osobistych oraz majątkowych
praw autorskich.
22. W przypadku gdy nie ma podstaw, aby
dany utwór kwalifikować jako „utwór pracowniczy” (w rozumieniu art. 12),
natomiast wykorzystane w nim „nietwórcze wytwory niematerialne” (pomysły,
ustalenia naukowe, zbiory informacji) stanowią rezultat wykonywania obowiązków
wynikających ze stosunku pracy, pracodawcy przysługuje możność korzystania z
tych wytworów, z ewentualnym zastrzeżeniem prawa twórcy do pierwszeństwa ich
ujawnienia we własnej publikacji.
Art. 13.
Jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarcze-nia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie, uważa się, że utwór zo-stał przyjęty bez zastrzeżeń. Strony mogą określić inny termin.
1. Przepis art. 13, niemający
odpowiednika w pr. aut. z 1952 r., jest powiązany z regulacją wyrażoną w art.
12 i rozstrzyga o tym, kiedy oraz jak następuje przyjęcie utworu
pracowniczego. Może ono bądź znaleźć wyraz w wyraźnym oświadczeniu złożonym
przez pracodawcę, bądź wynikać z jego milczenia w okresie 6 miesięcy od
dostarczenia utworu, a więc niepowiadomienia w tym czasie czy to o odmowie
przyjęcia, czy to o uzależnieniu przyjęcia od dokonania w wyznaczonym odpowiednim
terminie określonych zmian w utworze.
2. Komentowane postanowienie odpowiada
w sposób wierny swą treścią przepisowi art. 55 ust. 4. Z tego też powodu uwagi
zawarte w komentarzu do wspomnianego przepisu znajdują zastosowanie także w
odniesieniu do art. 13.
Art. 14.
1. Jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługu-je pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przy-sługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany.
2. Instytucja naukowa może, bez odrębnego wynagrodzenia, korzystać z materiału naukowego zawartego w utworze, o którym mowa w ust. 1, oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim, jeżeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie.
Art. 15.
Domniemywa się, że producentem lub wydawcą jest osoba, której nazwisko lub na-zwę uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach, na których utwór utrwalono, albo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku z rozpo-wszechnianiem utworu.
Art. 15a.
Uczelni w rozumieniu przepisów o szkolnictwie wyższym przysługuje pierwszeń-stwo w opublikowaniu pracy dyplomowej studenta. Jeżeli uczelnia nie opublikowała pracy dyplomowej w ciągu 6 miesięcy od jej obrony, student, który ją przygotował, może ją opublikować, chyba że praca dyplomowa jest częścią utworu zbiorowego.
